प्रदान मधला मी

ट्रेनिंग संपल्यानंतर माझ्या कामाची सुरुवात केसिया गावातून झाली. दुसर्या-तिसर्या भेटीत मी झुनकी बाईच्या घरी मलबरी प्लांटेशन चा आढावा घेण्यासाठी गेलो होतो. काही कारणास्तव ती चिडून कुणाशी तरी भांडत होती. मी तिला प्लांटेशन विषयी विचारता ती लाकडाचा फाटा घेउन मला मारायला धावली. तिच्या एकुणच हालचाली वरुन मला कळल की ती महुआ ची दारु ज्याम प्यायली होती. मी माझी बाइक तशीच धडपडत वळवली आणि धूम ठोकून पलालो. मी ज्या लोकांसाठी सगळ सोडून इकडे आलो ते अशी माझ्या मागे लाकडाची फाटी घेउन धावणार आणि मी असा जीव मुठीत धरून पळणार - व्वा! पाच वर्षानंतर हीच झुनकी बाई माझ्यासाठी नवरी मुलगी शोधायला गावं पालथी घालत होती. “भैया, 30 साल तक हमारे यहाँ 4 बच्चे हो जाते है, तेरी तो अभी तक शादी भी नहीं हुई. मैं तेरे लिए दुल्हन देखती हूँ, बता तेरा गोत्र क्या है?” काही दिवसानंतर झुनकी बाई भेटली, “भैया तेरे गोत्र की लड़की मिली है – नववी पास है, गोरी है, अच्छा खाना बनाती है, उसका बाप ढोल बजाता है, वह तेरे साथ बम्बई जाने के लिए भी तैयार है – बस इससे ज्यादा और क्या चाहिए होता है? कब देखने आ रहा है तु उसे? तेरे माँ-बाप को भी बुला ले.” हे बोलताना तिचे डोळे नेहमीप्रमाणे भरून आले. कुणी शिव्या घालाव्यात तर झुनकी बाई सारख्या आणि कुणी प्रेम कराव तर तिच्या सारख असच मला नेहमी वाटत राहिलय - रांगड़ आणि सरळ, काहीही हातच्च न ठेवता. आयुष्यात झुनकी बाई भेटली नुसत्या ह्यासाठीचं गेली दहा वर्ष न्यौछावर आहेत. झुनकी बाई दूसरी-तिसरी शिकली असेल कदाचित, तिला फक्त तुटकी सही करता येते, राजू तिचा नवरा – तो तिला कधीच समजला नाही ह्या नाजुकशा जाणीवेने ती त्याची साथ देत आलीये तितक्याच प्रेमाने, चालिशी पार झाली आहे, चार मुलांची आई, तिला नातवंड पण झाला असतील आता, गोंड या आदिवासी समाजातील मध्य प्रदेशातल्या बैतूल जिल्य्हातील शाहपुर तहसील मधील केसिया गावची.. तरल माणुसकी आणि सजग नेतृत्व क्षमता ह्यांच बेमालूम कॉम्बिनेशन असलेली मी अजुन दुसरी व्यक्ति पाहिली नाही.  

मी प्रदान मधे गेले दहा वर्ष कार्यरत आहे. प्रदान – प्रोफेशनल असिस्टेंस फॉर डेवलपमेंट एक्शन च एक्रोनिम आहे. स्वातंत्र्यानंतर बरेचसे ‘गाँधीवादी’ राज् कारणात ना जाता समाजकारणात गेले. त्यानी छोट्या ठिकाणी आपल्या संस्था सुरु केल्या. विदर्भात आजही अशा संस्था आहेत. ते खादी वापरत, बरेचसे ब्रह्मचर्य पाळत, आणि साधी राहणी ठेवत. ह्या संस्था लोकांनी दिलेल्या दानावर्ती चालत. कालांतराने एकोनिशसे साठच्या शेवटी कॉलेज मधून बाहेर पडणारे आदर्शवादी तरुण गावात जावुन आपले प्रोफेशनल, टेक्निकल स्किल्स गावकार्यासाठी वापरू लागले. गाँधीवादी संस्था ज्या फक्त आदर्शवाद अणि केवल समाज् सेवेच्या इच्छेने प्रेरित होत्या तर ह्या संस्था सत्तरिमधे प्रोफेशनल होवू लागल्या होत्या. अशाच डॉ. रबाले दाम्पत्याला अहमदनगर मधे गरीब पेशेंट्स ची जमिनीवर बसून सुश्रुषा करत असताना जेव्हा दीप जोशी नी पाहिल, तेव्हा त्यांना वाटलं की जोपर्यंत प्रोफेशनल्स गावात येउन, ग्रास्ररूट मधे राहून काम करत नाहीत तोपर्यंत शाश्वत (सस्टेनेबल) बदल होणार नाही. ह्याच प्रेरनेने  गावातून जन्म घेउन मैकेनिकल इंजीनियरिंग नंतर अमेरिकेत MBA केल्यानंतर, देशासाठी काहीतरी करण्याच्या प्रेरनेने भारावलेल्या दीप जोशींनी आपल्या इतर सहकार्यासोबत प्रदान ची स्थापना १९८३ मधे केली. कमित कमी १६ वर्षे प्रोफेशनल डिग्री घेतलेले युवक/युवती जे “हेड एंड हार्ट” दोघांचा वापर करुन समाजातल्या शोषित आणि वंचित लोकांसाठी काहीतरी करू इच्छितात ते प्रदान मधे येवू शकतात.

माझा शालेय शिक्षण रायगड जिल्ह्यातल्या उरण तालुक्यात झालं. शाळेत असताना फक्त अभ्यासच केला. आपण जसे 80 टक्के (तेव्हा ते बरेच होते!) आणि पहिला (कमीत कमी पहिल्या तीनात) यायच्या शर्यतीत मीही सलग दहा वर्ष भाग घेतला होता अणि त्यात कमी-जास्त यशस्वी ही ठरलो होतो. शालेत प्रत्येक वर्षी पहिले आलेल्यांची नाव एक बोर्डवरती लिहिल जायची अणि त्यांची इतकी गुणगाण व्हायची की त्यांची भूतं शालेतच वावरायची जणू. ते पहिल येण्यासाठी काय ‘त्याग’ करावा लागायचा हे मला चांगलच ठाउक होता. अशा जबर मेह्नतितुन पहिले आलेले काय करत आहेत ह्याचा मी जेव्हा शोध घ्यायचो तेव्हा ते सगल्यासारखेच सकाळची पहिली बस पकडायचे, तशाच स्वरुपाची कामं करायचे जे मज्जा मारुन पास झालेले करायचे – थोडक्यात सगलेच मजदूर (proletariat)! ह्या गर्दीत मी कुठे असा प्रश्न मला नेहमीच पडायचा. गणितात चांगला आणि मुलगा म्हणून इंजीनियरिंग, अणि केमिस्ट्री फिजिक्स पेक्षा जास्त आवडत म्हणून केमिकल इंजीनियरिंग अशा मध्यम-वर्गीय ढोबल सुत्राने मी केमिकल इंजीनियरिंग संपवल – ते आवडलही.  पण त्याचं अणि माझ काय गणित बसतय हे उमगत नव्हत. सगले पीएचडी करायला अमेरिकेची, किव्वा MBA करायला IIMs ला जायची तयारी करत होते. माझा परत तोच दहाविचा प्रश्न त्याच्यानंतर पुढे काय? माझा एक प्रोब्लेम आहे – मला जोपर्यंत जे करायचा आहे त्यापद्दल पोटात गुदगुल्या होत नहीं तोपर्यंत कही करता येत नाहीत.  सामान्यतः कन्फ्यूज्ड engineers जॉब करायचा पर्याय निवडतात – जो मी केला. मी दोन वर्ष एका लुब्रिकेंट प्रोडक्शन कंपनी मधे काम केल. कंपनी मधे इंजीनियरिंग च्या उन्गल्या करण्याबरोबर आमच्या यूनिट च्या केमिस्ट आणि वर्कर सोबत गमती केल्या. ते सगले माझ्या वडिलांच्या वयाचे होते, पण मस्त होते.. आजही आम्ही भेटतो, बोलतो, आमचा whatsapp ग्रुप आहे. एकदा आम्ही सगळे ट्रैकिंग ला गेलो तेव्हा, आमच्या HR जनरल मेनेजर ने मला फरमान सोडला की ऑफिसर्स नी असं वर्कर्स सोबत मिळून-मिसलून राहू नये. मी म्हटल तुम्ही आमच्या यूनिटच काम बघा, ते कस करायच ही माझी जबाबदारी. तेव्हा मला कळत चालल होत की मला ही लोकांचातली केमिकल रिएक्शन भावते. लोकांच्यातचं राहून काहीतरी केलं पाहिजे असं वाटत होता.. मग काय MBA – HR करायचं? मध्यमवर्गियंचं दुसरं करियर-आप्शन IAS होण असत.. घरून तस म्हनायचे.. ते कराव का? पण मग इंजीनियरिंग पण आवडायचं.. त्यादरम्यान काही पुस्तक वाचनात आली. गुरचरण दास यांच ‘India Unbound’ वाचल्यानंतर beuraucracy ला करियर कराव वाटतं नव्हतं. आणि मला खुर्चीत बसून कामं नव्हत करायचं – स्वतः काहीतरी क्रिएटिव कराव वाटत होतं. त्याच् वेळेला साधनाताई आमटे यांचं ‘समिधा’ वाचलं आणि ठरलं की गावात जावुन cooperative बायोडिजेल प्लांट टाकायचा! कंपनी मधे दोन वर्षात शाळेत आणि कॉलेजात एव्हढ्या मेहनतीने जे शिकलं होतं त्यापेक्षा स्वतःला जास्त अप्लाई केल होतं अणि तेचं जास्त आवडल होतं. मग हा प्रश्न पडला की हे असचं आवडत तर मग शिकुन उगाचं तरुणाइची वर्षं कशाला वाया घालवायची (जशी घालवली होती तशी!) आपल्या ‘रट्टा’ मारून शिकायच्या पद्धतीच्या पण राग मनात वाढत गेला होता. आणि सर्वात insensitive म्हणजे त्या परिक्षा आणि रिजल्ट म्हणजे तर ह्या सर्वांचा कळस! आता मी मला हवा ते शिकत होतो, त्याचा सिलेबस मीच ठरवत होतो, त्याच्या परिक्षा अक्षरशः खर्या-खुर्या द्वाया लागायच्या, त्याच्या  उत्तरपत्रिका स्वतःलाच तपासायला लागत, रिजल्ट मधे आपणच पहिले आणि शेवटचे!

अशे बरेच आपल्याला दिसतात (त्यात महाराष्ट्रियन जास्त!) की ज्यांचासाठी ‘समाजसेवा’ म्हणजे अनाथ मुलांना खाऊ वाटने, वृद्धाश्रमाला वाढदिवसाच्या दिवशी चादर वाटने, किव्वा कधीतरी वीकेंड ला झोपड़पट्टीत मुलांचे टूशंस घेण इथपर्यंत. हेही गरजेचच- पण त्याचा नको तितका गवगवा. अगदी जास्तच झालं तर ठाण्याच्या आदिवासी पाद्यात किव खुपच झालं तर विदर्भ. पण काहीही झालं तरी महाराष्ट्राच्या बाहेर नाही! (ह्याला अपवाद फक्त अमेरिका) संध्याकाली आईच्या किव्वा बायकोच्या हातची मच्छी किव्वा कारल्याची भाजी मिलाली पाहिजे जणू. ह्याला कित्त्येक अपवाद्, पण ही ‘जनरल टेडन्सी’ आहे हे नक्कीच. कुठल्यातरी अत्त्युच्च ध्येयापोटी सर्वोच्च पणाला लावण ते बाजुच्या घरातल्यान्नी – आपण बस 10.30 ते 5.30! हे अगोदर फक्त वाटत होतं, इतक्या वर्षानंतर हे माझा ठाम मत झालय. ह्या सगल्याच्या बंड म्हणजे कुठेतरी बाहेर पड़ण.

मी जॉब करतानाच वेगवेगळ्या CSOs(Civil Society Organisations) मधे संपर्क साधत होतो. माझा बायोडाटा पाठवत होतोत. पण त्यांना सोशल वर्क किव्वा रूरल मैनेजमेंट डिग्री असलेले लोक हवे होते आणि मला अजुन शिकायचा नव्हत! ना राहवून मी Institute of Rural Management, Anand (IRMA) ला भेट दिली – तिकडे जायचा का हे बघायला. तिथले काहीजण तेव्हा प्रदान ला चयनित झाले होते. त्यांनी मला प्रदान ला अप्लाई करायला सांगितलं – जिथे फक्त इंजीनियरिंग डिग्री असलेले माझ्यासारखे लोकही अप्लाई करू शकत होते. माझ्या इंटरव्यू च्या वेलेलाच मी आकृष्ठ झालो – इंटरव्यू घेणारे फार हसतमुख होते, त्यांचा बोलण्यात आपुलकी होती, ते ‘माझ्यात’ रूचि घेणारे वाटले. (असा मला कधी इंजीनियरिंग जॉब च्या इंटरव्यू ला वाटलं नव्हत!) 

मध्य प्रदेश मधे होशंगाबाद जिल्ह्यामधे केसला तहसील आहे. तिथे मी 16 मे 2005 ला रुजू झालो. जरी मी दोन वर्ष जॉब केला असला तरी इथे मी Development Apprentice (DA) म्हणून ज्वाइन केलं कारण मला ह्या कामाविषयी काहीही माहित नव्हतं! त्यावेळी मला वाटायचा हे जमेल का मला? मी इकडे येवून चुक तर नाहीं करत आहे ना? हे आपल्याला जमलं नाही तर? पण वयाच्या बाविसाव्या वर्षी काहीतरी शुन्यातुन सुरु करायचं एक थ्रिल पण वाटत होतं. ह्या एक वर्षात मला शिकण्या व्यतिरिक्त काहीही करायचा नव्हतं. प्रदान ची Development Apprenticeship (DAship) डेवलपमेंट सेक्टर मधे आदर्श मानली जाते – जिथे सोशल वर्क ची कुठली डिग्री नसलेले युवक ही कॉलेज मधून रिक्रूट केले जातात आणि ते पुढे जावुन ह्याची करियर म्हणून निवड करतात! मुख्यतः DAship साठीच प्रदान चे संस्थापक दीप जोशी ह्यांना 2009 चा एशिया खंडाचा नोबेल मानल जाणारा रेमन मेगसेसे आणि भारत सरकार चा पद्मश्री पुरस्कार मिळाला आहे. प्रत्येक DA चा एक फील्ड गाइड असतो – जो प्रदान मधे 5 वर्षाहुन जास्त कार्यरत असतो. ह्या एक वर्षा मधे भारतातल्या उत्कृष्ठ मानसशास्त्रद्न्य सोबत DA एक-एक आठवडा (WEEK) असे तीन सेशन असतात – ज्यातून तुम्हाला हा निर्णय घ्यायला मदत होते की  हे क्षेत्र तुमच्या साठी आहे का? जर हे नहीं तर कुठलं क्षेत्र माझ्यासाठी योग्य आहे. अशीही उदाहरण आहेत की ह्या सेशन नंतर कित्येक जणांना वाटलं आहे की मला फिल्म-मेकर, रिसर्चर किव्वा माझ्या कोर फील्ड (इंजीनियरिंग, अग्रिकल्चर) कडे जायचं आहे! हे सगळ कलल्यावर वाटलं जगात असं कुठली कंपनी/संस्था आहे जी त्यांच्या कर्मचार्यान्ना कंपनी च्या खर्चाने त्यांचं व्यवसायिक क्षेत्र शोधायला मदत करते? ह्यामागची प्रदान ची भूमिका अशी आहे की, जेव्हा आपण शिकत असतो तेव्हा मला काय करायचं आहे हा विचार करायला वेळ मिळाला नसतो.. एक rat-race मधे आपण सगले पळत असतो. अशा वेळेला जेव्हा एक युवक/युवती ग्रेजुएट होवुन प्रदान मधे येते तेव्हा तिला अश्या मानसशास्त्र द्न्यानी डिजाईन केलेल्या प्रोसस्सेस मधून जावुन आपलं क्षेत्र निवडायला मदत करण. अशा छोट्या-छोट्या गोष्टी ज्यामधे तुमच्यातला माणसाला, तुमच्या individulity ला महत्त्व दिला जात होतं – हे मला आवडतं होतं. बर्यचशा कंपनी मधे, CSO मधे संस्थापक आजन्म निदेशक (Director) राह्तात. पण प्रदान मधे संस्थापक वयाच्या 60 व्या वर्षी सेवा-निवृत्त झालेत. एक निदेशकाचा कार्यकाल फक्त 5 वर्षा असतो जो वाढवता येत नाही. प्रदान मधे कुणीही कर्मचारी नाही. आम्ही सगळेच प्रदान आहोत. एक वर्ष झालेला व्यक्ति आणि निदेशक दोघांची equity प्रदान मधे तेव्हढीच आहे.

सुरुवातीचा एक आठवडा मी माझ्या सीनियर लोकासोबत गावात गेलो. ते पण माझ्यासारखेच वेगवेगळ्या शहरातून येवून आवडीने काम करत होते. ते सगले भारतातल्या वेगवेगळ्या नामवंत  कॉलेज मधून शिकलेले युवक/युवती होते. त्यांना अस काम करताना पाहून मला छान वाटतं होत – आपण असे एकटेच वेड्यासारखे आलो नाहीत- अजुन बरेच वेडे आहेत इथे! दोन आठवद्यानंतर माझा “Village Stay” सुरु झाला. हा प्रदान मधील DAship चा एक महत्वचा भाग आहे. एक reality-check – असं काम करायचा तर गावात राहण आलं – मग ते मला जमेल का ह्याची प्रत्यक्ष चाचणी! मला खोहरा ह्या डोंगराच्या पायथ्याशी असलेल्या कोरकू आदिवाशी पाद्यात राहायच होत. तेव्हा वाटलं होतं मला बाहेरून वाटत होता तेव्हढ सोशल वर्क रोमांटिक नाहीये! मला असं वाटतं होतं की जणू मी कुठे ट्रैकिंग ला आलोय – समोर डोंगर, मुसलधार पाऊस, जंगलात चरायला जाणारी गुरं- ढोर अणि नज़र जाईल तीथपर्यंत शेतीची जमीन! प्रातःविधिला जंगलात आणि विहिरीवर सगल्या मुलाबरोबर अंघोलीला. सुरुवातीला मला कळच ना की मी काय कराव? नेहमीच काहीतरी असाइनमेंट/होमवर्क असलाच की अभ्यास करायची सवय लागलेली असते आपल्याला त्यामुले असा मोकाट स्वातंत्र्य मिळाल की त्याच काय कराव हे समजत नहीं आपल्याला एकदम. मी उगाच घरी बसून रहायचो, पण बाहेर जावुन लोकांशी काय बोलाव जे समजत नव्हत. शेवटी गावत एक लग्नात मला काही मुलांनी बोलवल. तिकडे जावुन आम्ही खुप्प धम्माल केली – पुर्या बनवल्या, आदिवासी नाच चिटकोर नाचलो अणि मग माझी गाववाल्यांशी गट्टी जमायाली लागली. मी त्यांचासोबत जंगलात जायचो, गुर चरायला जायचो अणि आम्ही दोघही एकमेकांना खुप्प प्रश्न विचारायचो. मला जस त्यांचा जीवनशैलिपद्दल कुतूहल होतं तसाही त्यांनाही शहरापद्दल होतं. मुंबई म्हटल्यावर तर अजुनच! – खासकरून फिल्म्स शूट कशा होतात, गाणी/रोमांटिक सीन्स कसे शूट होतात!

गावात एक कुटुम्बाचे लोक आस-पास राहतात. मदतीला एकमेकान्ना कामाला येतात. शेतीची कामं सामंजस्याने विभागून घेतात. सामाजिक कार्य मिळून करतात. असं नाही की सगला आलबेल चालतं. काही वाद झाले तर गावातले बुज़ुर्ग लोक त्याचा गावातच न्याय-निवाडा करतात. एक सोह्ला तर मी असा पाहीला की एक जोडप जे 15 वर्षापूर्वी पालूं जावुन लग्न केला होतं ते आत्ता चार मूल झाल्यावर गावाला जेवण देणार होते अणि त्यांच लग्न होणार होतं. काम अणि सण ह्यांचा वर्षाच्या बारा महिन्यात अस मिश्रण होत की काम आणि समारंभ, नाच, गाणी एकापाठोपाठ होतं. ह्या सगळ्याची मी आपल्या शहराच्या रहणिमाना बरोबर तुलना करत होतो. आपण हे काहीच करत नाही. शेजारचा मेला तरी इकडे कळत नाही. कुणी कुणाचं ऐकत नाही – सगळे आपल्या मनाचाच करतात. मला तर वाटलं आपण ह्यांना काय शिकवावं – ह्यांचाकडून आपल्याला शिकान्यसरखा भरपूर आहे. आपले पूर्वज कधी असे जगत असतील ते अपन पार विसरून गेलोय. ही नविन शहरी संस्कृति आपल्याला खरच काय देत आहे की थोडा देताना बराच कही घेउन गेलिये.. असे बरेच विचार त्यावेलेला मनात येत होते. अशाच एक दिवशी मंगत भैया ला मी विचारत होतो की त्याच्या चार मुलांना तो व्यवस्थित शाळेत पाठवत नव्हता. मी त्याला कित्येक दिवस लेक्चर देत राहिलो की शिक्षणाचे काय फायदे होतात. मी शिकून कसा आपल्या पायावर उभा आहे इ. इ. ते माझा बोलन बीडी पीत ऐकायचे पण कही बोलायाचे नाही. एके दिवशी न राहवून मंगत भैया बोलले “ भैया यहाँ दो वक़्त का ठिकसे खाने को नहीं मिलता है. खेत से साल भर का खाने के लिए नहीं पकता है. पोटली बांधके काम करने बच्चो को लेकर जाना पड़ता है. पहले पेट की दिक्कत हल हो जाये फिर पढ़ाई के बारे में सोचते है!!” मला हा प्रसंग आजही जस्साच्चा-तस्सा आठवतो जस की माझ्या मेंदुवर्ती कोरला गेलाय. ह्या प्रसंगानी मला माणसाच्या मुलभुत गरजा ज्याला आपण अन्न, वस्त्र, निवारा म्हणतो त्यांची पुर्तता होने किती गरजेचे आहे हे कलल. जर पोटाच भरलेले नसेल तर कुणीही अजुन शिक्षण, स्वास्थ्य किव्वा पोषक आहाराविशई विचार करणार नाही. प्रदान चा काम पण अशा मुलभुत गरजा ज्यांना आजीविका (Livelihoods) म्हटल जात त्यावरती होता – ते का हे मला ह्या प्रसंगावारून कलल. आपण गावकर्यान्ना अनाडी समजुन केवल उपदेश देवून चालणार नाही – त्याचा लोक पालन करणार नाही. जस की बर्याचशा सरकारी योजनांच होता कारन त्या कही ‘उच्चशिक्षित’ लोकांनी दिल्ली/मुंबईत बसून बनवलेल्या असतात. त्यासाठी लोकांच्यात राहून त्यांची संपूर्ण जीवनशैली समजावून घेउन, त्यांचा सल्ला घेउन मिळून बनवल्या पाहिजेत. त्यासाठी माझ्यासारखया अपरेंटिस ने पाहिले त्यांची जीवनशैली समजली पाहिजे हे उमजल. 3 आठवद्याच्या village stay नंतर माझा हा विश्वास दृढ़ झाला होता की मला हे काम पुढे करायला आवडेल. मी मधून माझ्या ऑफिस मधे येवून. माझ्या फील्ड गाइड सोबत माझे अनुभव कथन करायचो. माझ्या टीम मधे प्रेजेंटेशन करायचो. एक नविन कार्यकर्त्याला त्यांचाकडून मिलनार मार्गदर्शन – हा प्रदान चा फार unique experience आहे. पण हे सगल वाचायला जेव्हढ फिल्मी वाटतय तेव्हाधा नव्हत. कित्येकदा मी निराश होत असे. माझे वर्गमित्र जे अमेरिकेत डॉक्टरेट करत होते, काही वेगवेगळ्या शहरात जॉब करत होते, त्यांचे लग्नाचे प्लान्स बनत होते, त्यांनी ठाण्यात/नवी मुंबई मधे फ्लैट्स बुक केले होते. घरून माझ्या आई-वडिलांनाही वाटत होता की हे आदर्शवादच भुत उतरून हा लवकरच परत येइल. पण मी जेव्हा माझ्या कामात स्थिर होत होतो तेव्हा ते ही अस्वस्थ्य होत होते. त्यांनाही वाटायचे की ह्याचे बाकि वर्गमित्र छान सेटल होत आहेत मग ह्यानिच का तो हा त्याग करावा. त्यांचाही त्यांचा हुशार मुलाकडून काहीतरी ‘अत्त्युच्च’ करण्याच्या अपेक्षा होत्या. आमचे फॅमिली डॉक्टर म्हणत की हे NGO वाले ह्या तरुणांना वापरतात आणि त्यांना राबवून स्वतःचा उदोउदो करूँ घेतात. हे सगले आपापल्या परीने योग्य होते. कारन त्यांनी तसच जग पाहिल होत. कुना ‘नार्मल’ मुलाला असही आपल करियर म्हणून निवडता येण योग्य आहे अशी उदाहरण त्यांनी पहिली नव्हती. मी माझ्या आई-वडिलांना लहानपनापासून घरकाम करणार्य काकुन्ना मदत करताना पाहिल. त्यांना ही एक मानुस म्हणून सन्मानाने वागावताना पहिला. माझे बाबा, श्री मनोहर जामकर  ओलाखिच्या गरीब मुलाना स्कालरशिप मिलवन्यासाथी खुप्प कष्ट घेत, तरुण मुलांसाठी नोकरी मिलावान्यसथी धडपड करत. माझी आई, सौ. अलका जामकर ही नगरपालिका शालेतली एक उत्तम शिक्षिका. सहाजिकच तिच्या शाळेत शिकणारी गरीब मूल असत. ती म्हणायची ही पोर काय डॉक्टर-इंजिनियर होणार नाहीत – त्यांना ते परवडणार नहीं. पण त्यांनी चांगले नागरिक व्हाव आणि प्रामाणिक पने आपल आयुष्य जगाव हाच माझा प्रयत्न आहे. ती  सगल्यान्ना अगदी आई सारखाच वगावायाची. त्यांचा चेहर्यावरुण हाथ फिरवून शिकवताना मी तिला पहिला आहे. मी त्यांना विचारायचो की अशा वातावरणात वाढ़नारा मी अजुन कसा वेगला होंनर तुम्हीच सांगा – हे सगला तुम्हीच मला नकळत शिकवल आहे! माझे आई-बाबा स्व-कष्टाने शिकत-शिकत आपल्या पायावर उभे होते. आम्ही तो संघर्ष पाहिला होता, एकला होता. पण आमच भविष्य त्यांचा संस्कराने वेगळ घडत होत. अणि अशाच मध्यम-वर्गीय समाजातून वर आलेली मूल/मुली ह्या समाजासाठी काहीतरी करायला पुढे येताना मी पाहत होतो. हा माझा संघर्ष ५ वर्षे चालला – पण मीही मागे हटलो नहीं. आई-वडिलांचा सम्मान काही संघर्शाने कधी प्रेमाने करत मी तग धरला.

ह्या सगल्या कोलाहलात माझेकाही इंजीनियरिंग चे मित्र माझ्यासोबत होते. मनोज पाटकर, मंगेश बांगर, नटराजन, धनञ्जय माली, मनोज पटनी आम्ही मुंबईत भेटत असू. फोनेवर्ती तासन-तास गप्पा मारत असू. कधी ते माझ्याकडे येत. आम्ही बर्याच मुद्द्यावर्ती रात्र जागवून गप्पा मारत (ज्या त्या आम्ही आजही भेटून मारतो) त्यांनी मला थोपवून धरलं. माझे प्रेरणास्त्रोत म्हणजे माझे इयत्ता 7 विचे गणिताचे शिक्षक श्री. एस. एस. ठाकुर सर. त्यांनी 7 वी च्या स्कालरशिप ला आम्हा मुलांना निशुल्क शिकवल. अणि तेव्हापासून ते आजपर्यंत ते माझ्या प्रत्येक निर्णयात माझ्यासोबत असतात. मी प्रकृतीने कृष असलेला केमिकल चा वास घेउन अजुन कमजोर तर होणार नाहीं ह्या कालजीने ते साक्षात एडमिशन अगोदर माझ्या केमिकल इंजीनियरिंग च्या कॉलेज ला जावुन आले होते. ते कित्येकदा माझा काम बघायला मध्य प्रदेश ला आले होते. ते निवृत्तीनंतर आजही गरीब-गरजू मुलांना मार्गदर्शन करतात. त्यांचा चेहर्यावरच  समाधान आणि आनंद बघताना नेहमी वाटायच अपन एव्हढे समाधानी कधी होवू का? सुदैवाने वर्णिका मला प्रदान मधेच भेटली आणि 2013 आम्ही लग्न केलं. दोघांचा ही घराच्याना कालजी असताना की ह्या पोरांचा कसं होणार – आम्ही जेव्हा सम्मति घ्यायला दोघा परिवारान्ना भेटलो तेव्हा ते एका पायावर तयार झाले! आज आम्ही दोघेही सोबत काम करतो. तुमचा पार्टनर तुमच्याच क्षेत्रात असला की घर अणि काम ह्यातल अंतर पार मिटल्यागत होतपण आमच्या कामात कुणीतरी तुम्हाला समजणार असण ह्यासारख दुसरं बळ नहीं. ह्या सर्वात कुणी माझ्या सोबत निर्धाराने उभी होती ती माझी बहिण, वीणा जामकर! ती नसती तर मी इतक्य ठामपणे ह्या क्षेत्रात उभा नसतो. ती प्रत्येक वर्षी माझ्याकडे यायची. माझ्यासोबत गावत जायची.. रहायची.. माझ कौतुक करायची.. तु बरोबर आहेस..छान काम आहे तुझ..असा म्हनायाची.. मधून-मधून पत्र लिहायची..छान-छान पुस्तक-फिल्म्स पाठवायची.. ती नेहमीच आई-वडिलांना समजावत आली. एक मुलगा म्हणून माझ्या ज्या जबाबदार्या पार पडायला लागत त्या ती माझ्या अपरोक्ष पार पाडत आली. मी माझे चढ़-उतार नेहमी तिच्याजवळ बोलत आलोय. ती एक उत्तम अभिनेत्री आहे हे सर्वासमक्ष आहे पण ती एक सवेदनशील व्यक्ति म्हणून शांतपणे विविध सामाजिक चलवलिंचा अभ्यास करत असते, चिक्कार वाचत असते.. जमेल ते करत असते  – त्यापद्दल मला तिचा नेहमीच अभिमान , आदर आणि कौतुक वाटत आलाय. ह्या सगल्या व्यक्ति आणि प्रसंगापद्दल सांगायच उद्देश्य की हे सगल आपल्या सगळ्यांचा आयुष्यात घडत असतात पण कदाचित हे डॉट्स आपण कनेक्ट करत नहीं आणि आपला षड्ज हुकतो..

मी सुरुवातीची 7 वर्ष मध्य प्रदेशाच्या बेतुल जिल्ह्याच्या पाढर ग्रामपंचायती मधे राहून तिथल्या आजुबाजुच्या गावत कामं केली. त्यानंतर 2012 ला मी छत्तीसगढ़ राज्यातील उत्तर बस्तर कांकेर जिल्ह्यातल्या भानुप्रतापपुर तहसील मधे नविन टीम सुरु केली. गावातल्या महिलांचे बचत गट स्थापन करुन त्यांना त्यांच्या मुद्द्यावर्ती संगठित करणं ही आमच्या कामाची पहिली पायरी असते. गेल्या तीन वर्षात 2500 गोंड समाजातील आदिवासी महिला, महिला शक्ति संगठन, भानुप्रतापपुर मधे संगठित झाल्या आहेत. हे बचत गट प्रत्येक आठवडा एकदा बैठक करुन आपल्याला जमेल तशी बचत करतात. बंकेशी जोडून कमी व्याजत कर्ज घेतात आणि आपल्या गरजसथी त्यांचा उपयोग करतात. पाहिले वार्षिक 120 टक्के व्यजवारून त्यांना 3 टक्के व्याजात त्यांना कर्ज मिळत! आता त्यांना गरजेला पैसे मागायला कुठल्या सावाकाराकडे जाव लगत नाही. इथला मुख्य धंदा शेती असला तरी, शेतीपासून मिलनार उत्पन्न त्यांना 6 ते 9 महिनेच पुरत. शेतितुन मिलनार उत्पादकता राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या निम्म्यहुनाही कमी आहे. बाकीच्या उदार निर्वाहासाठी त्यांना वनौपाज अणि मजदूरी अवलंबून रहावा लगता. म्हणून शेतीचा उत्पन्न  वाढवन्यासाठी त्यांना आम्ही मदत करत आहोत. तसेच येथील शेती केवल पावसा-आधारित असल्यामुळे, पावसाला संपल्यावर महात्मा गाँधी ग्रामीण रोजगार गारंटी योजना (MGNREGA) वर्ती लोक अवलंबून असतात. आम्ही त्यांना MGNREGA मधे कधीही 100 दिवसाच काम मागता येत, ही माहिती दिल्यावर 4000 मजदुरान्नी एक दिवशी काम मागितला. अणि ते एका महिन्यात उपलब्ध ना केल्यामुले नियमाप्रमाने बेरोजगारी भत्त्याची मागणी केली. हा 45 लाखाहून अधिक भत्ता मिलान्यसाठी चा संघर्ष महिला शक्ति संगठन चा चालू आहे. अशातर्हेने 1983 पासून प्रदान बिहार, झारखण्ड, राजस्थान, मध्य प्रदेश, छत्तीसगढ़, ओडिशा, पश्चिम बंगाल ह्या सात राज्यातल्या 35 जिल्याताल्या 60 तहसील मधे काम करत आहे. प्रदान मधे आज 400 पेक्षा जास्त लोक कार्यरत आहेत ज्यापैकी 25 % महिला आहेत.

आपल्याला कित्येकदा वाटत की सामाजिक क्षेत्रात पैशाची कमी आहे. पण मला वाटत की सर्वात जास्त कमी ही प्रेरित युवक/युवतिंची आहे जे छोट्या कसब्यात (grassroot) राहून वंचित लोकांच्या सोबत मिळून काहीतरी बदल करायला धजावतिल त्यांची आहे. प्रदान भारतातल्या टॉप यूनिवर्सिटी मधे कैंपस रिक्रूटमेंट साठी जून दरवर्षी 60-80 जण युवा/युवती प्रदान मधे अपरेंटिस म्हणून ज्वाइन करतात. हे बरेचसे इंजीनियरिंग, मैनेजमेंट, एग्रीकल्चर, सोशल साइंस, सोशल वर्क डिग्री होल्डर्स असतात. ह्यातील बरेचसे यायच्या अगोदर एक कुतूहल म्हणून येतात आणि प्रदान ची काम करण्याची पद्धत आणि लोकांचा आयुष्यात होत असलेला बदल पाहून थाम्बतात. आज मी जेव्हा मागे वलून बघतो तेव्हा मला नेहमीच भावत की आपण जेव्हा दुसर्या लोकासोबत प्रामाणिक पणे काम करत असतो  तेव्हा आपल्या स्वताहत ही बरेच आमूलाग्र बदल होत असतात. आपण अजुन चांगले मानुस बनत असतो. मला नेहमीच वाटत की मी प्रदान मधे आल्या पासून कधीच ‘नोकरी’ केली नाहीये. मला जे हव तेच मी करत आलोय. आपला सर्वार्थाने कस लागल्याचा जो काही आनंद आहे तो अवर्णनीय आहे. आम्ही महिला बचत गतासोबत काम करतो. जेंडर (लिंगभेद) हा प्रदान च्या कामाचा फार महत्त्वाचा मुद्दा आहे. आम्ही गावातील महिलासोबत काम करन्याअगोदर आमच्या जेंडर ट्रेनिंग झाल्या. पितृसत्ताक संस्क्रुतिमुले केवल महिलाच नाही तर पुरुष ही कसे पीड़ित असतात हे मला हलूहलू कळत होत. महिलावर अत्यचार हे गावापेक्षा शहरात जास्त होतात हे रिसर्च म्हणत होत – आणि त्यातला माझा वाटा मला दिसत होता. माझ्या ‘उच्चशिक्षणानी’ मला तन्त्रद्न्य बनवला होता पण चांगला माणुस बनायची जबाबदारी माझ्यावरच सोपवली होती. ही मदत प्रदान च्या कामामुले मला झाली. चांगला ‘पुरुष’ बनायची सुरुवात ह्या अनुभवातून झाली आहे. फील्ड गाइड हा आमच्या कामातला महत्वाचा भाग. फील्ड गाइड हा नविन आलेल्या अपरेंटिस ला गाइड करतो. आम्हाला त्यासाठी मानसोपचारतद्न्यानी गाइडिंग चे धड़े दिले. फादर फुस्टर यांचे attending-responding-personalising-initialising मॉडल हे कसे केवल गाइडिंग साठीच नाही तर प्रत्येक नात्यात कसे महत्त्वाचे आहे हे कलल. Interpersonal and Group Effectiveness चा ट्रेनिंग प्रोग्राममधे जेव्हा स्वतः सहभागी झालो अणि नंतर मी जेव्हा स्वतः ट्रेनिंग द्यायला लागलो तेव्हा ग्रुप मधे कस योग्यरितिने काम करायचे याचे धड़े मिळाले. असे बरेच ट्रेनिंग प्रोग्राम प्रदान मधे नित्य-नियमाने होत असतात. वेगळ्या विचाराने भारावलेले, जग बदलायला निघालेले आदर्शवादी पण तितकेच कल्पक अणि प्रैक्टिकल माझे सहभागी आहेत. ते नेहमीच मला उर्जा देत असतात. आमचा प्रदान मधील सहकार्यांचा एक इनफॉर्मल ग्रुप आहे. आम्ही दर तीन महिन्यान्नी दोन दिवसासाठी भेटतो. कामाताले कटु-गोड अनुभव वाटतो. हा ग्रुप आमचा सपोर्ट ग्रुप आहे. कुणी disturbed असेल तर त्याच्यासोबत असतो. कुणी फार छान काम केल असेल तर त्यापासून शिकतो. कधितरी आम्ही छोटासा फिल्म फेस्टिवल आयोजित करतो आणि छान फिल्म्स अणि documentaries पाहतो. कधीतरी ज्वलंत मुद्द्यावर्ती सव्वाद आयोजित करतो. पहुन्याना बोलावतो. आपले मुद्दे ठेवतो. कधीतरी बाइक ड्राइव वर्ती तर कधी जंगलात पिकनिक साठी जातो. अशा निसर्गरम्य ठिकाणी राहिल्यावर मुंबई/दिल्लीत आल्यावर कधी एकदा परत जातो असा वाटत. मला हेच कळत नहीं की आम्ही ‘काम’ केव्हा करतो? आणि सर्वात महत्त्वाचा जेव्हा कधी कामात असफलता किव्वा कटु अनिभव येतात तेव्हा फक्त आणि फक्त एकाच गोष्ट तग धरवाते अणि ती म्हणजे  गावातल्या लोकांच निस्सीम प्रेम आणि एक्मेकविशायी असलेला आदर. झुनकी बाई सारखे शेकडो माणस तुमच्यावर्ती जीवापाड प्रेम करतात, तुम्हला त्यांचा कुटुम्बाचा अक्षरशः एक सदस्य मानतात – ह्या सारखा सम्मान अजुन कुठलाच नाही. मला नहीं वाटत मी कही सोशल वर्क करतो. मी ह्या ‘गरीब’ लोकसथी काय करतो? ‘गरीब’ असण्याची व्याख्या काय? – आपल्यापेक्षा पैसे कमी असणारे हे गरीब की त्यांचापेक्षा माणुसकी अणि दुर्दम्य इच्छाशक्ति कमी असणारे आपण गरीब? मला अस वाटत की उगाच मी माझ्या निरर्थक आयुष्याला ह्या लोकामुले अर्थ द्यायची एक धडपड करत असतो. आणि ह्या धडपडीत आम्ही दोघाही एकमेकाला घडवत असतो.. हसवत असतो.. ह्यांनी जग किती बदलेलं माहित नाही पण आम्ही बदलत असतो.. आमच्या चांगल्या असण्याला मर्यादा आहेत इतर चार-चौघसराख्या पण आपले दोष स्वीकारण्याची खिलाडूवृत्ति (Sportsmanship) हलुहलू वाढत जाते.. आणि अस हे हात धरून एक्मेकासोबत असणच खुप्प महत्त्वाच आहे..तेव्हढच आपल्या हातात आहे.. बाकि सगळ मिथ्या आहे.     

प्रदान ला आणि तत्सम सामाजिक संस्थांना आज अशा लाखो युवांची गरज आहे. आम्हाला छानसा पगार मिलतो. फक्त खादिचे कपडे घालून, आजन्म ब्रह्मचर्य पालुन अविरत सेवा करणारे आम्ही नाहीत. आम्ही इतराप्रमाने नार्मल आयुष्य जगतो. फक्त फरक इतकाच की आपल्या अक्कल-हुशारिचा उपयोग कुठल्या अडानी-अम्बानी साठी करण्यापेक्षा ज्यांना त्याची खरच गरज आहे अणि मुख्यतः ज्यांना त्याची खरी किम्मत आहे त्यांचासाठी करतो. ह्या कामाचे अशे कही सेट फोर्मुले नहीं आहेत. प्रत्येक दिवस हा एक नवी चुनौती घेउन उभा असतो अणि त्याला तुम्हाला कल्पकतेने तोंड द्यायच असतं. आपला पुरेपुर कस लागल्याचा अनुभव अनुभव अजुन कुठे मिलने दुर्लभ! कुणीही तत्सम मार्केट च्या हिशोबानी जरी बघितल तरी आज कित्येक अंतर-राष्ट्रीय संस्था विकसनशील देशन्ना आर्थिक मदत द्यायला तयार आहेत. पण ह्या क्षेत्रात जमिनिगत कामाची समज असून प्रोफेशनल ‘समाजसेवा’ करू शकतील अशा लोकांची खुप्प कमी आहे. त्यांना गले-लठ्ठ पगाराची नोकरी ही मिलु शकते. डेवलपमेंट स्टडीज/सोशल वर्क चे बरेचसे अभ्यासक्रम वेग-वेगळ्या राष्ट्रीय- अंतरराष्ट्रीय संस्था चालू करत आहेत. थोडक्यात मानसिक समाधान अणि आर्थिक सक्षमता ह्यांच सुयोग्य मिश्रण ह्या क्षेत्रात आहे! ह्या क्षेत्रात यायला तुम्हाला घरावर तुलशी-पत्र ठेवूनच यायला हवा ही भ्रामक संकल्पना आज झाली आहे.. ती अजुन दूर झालेली नाही..ह्या क्षेत्रापददल IT, इंजीनियरिंग, मेडिकल, बैंकिंग ह्या क्षेत्राइतकी माहिती नाही म्हणून मनात असुनही बरेचसे युवक ह्या क्षेत्रात येत नाहित.. किम्बहुना हीच भीती मलाही १० वर्षापूर्वी वाटत होती. पण आज हा लेख लिहायचा उद्देश्य हाच की तुम्हाला 1 % जरी वाटत असेल की आपल्या शिक्षणाचा, अक्कल-हुशारिचा उपयोग हा आपल कुटुंब सोडून बाकी वंचित लोकासाठी व्हायला हवा तर तुम्ही खुशाल झोकुन दया...    

आमच् काम हे फक्त गावापुरता मर्यादित नाहीये. आम्ही जे करतोय ते वास्तविक शासनाने करायला हव. पण विकास हा फार क्लिष्ट मुद्दा आहे तो केवल शासन व्यवस्था पुरी पडू शकत नाही. त्यामुले आमचे प्रयत्न कही गावात छोटे कल्पक प्रकल्प उभे करुन, शासनाला त्याची नोंद घ्यायला लावून ते पूर्ण देशभर करायला लावण आहे. हा नेहमीच काही इतका सरल अणि सुखद अनुभव नसतो, पण सिस्टम मधे काम करताना त्याच्या खच-खलग्यतुन रास्ता काढत काम करवन ह्यालाही कल्पकता लागते. आमचा भर ह्या महिलांचा संघटना बनावुन, त्यांना सशक्त बनवुन.. तिथून निघून जाण आहे. विकासाला पूरक अशा बाकि रिसर्च संस्था, मीडिया, राजकीय नेते, पैशाची व्यवस्था करणार्य संस्था (फंडिंग एजेंसीज), शासनव्यवस्था इ. विविध संस्थासोबत काम करुन ग्रामीण भारतीयांचा आयुष्यात सकारात्मक बदल आनन हा प्रदान चा एप्रोच आहे. गेल्या वर्षीच केवल आजीविका वर लक्ष केन्द्रित ना करता ‘न्याय अणि समतेवर आधारित नव्या समाजाची संरचना’ करण्याचा नविन मिशन प्रदान ने मागच्या वर्षी अंगिकारल आहे – जे फार आव्हानात्मक आहे. पण ते समाजातल्या विविध मुद्द्यावर्ती काम करायला आम्हाला आव्हाहन देट आहे.

आपण कितीही उच्चशिक्षित झालो तरी नागरिक म्हणून केवल मतदान करन्या इतकही आपलं कर्तव्य आपण पाळत नाही, दुसर्याच्या भ्रष्टाचारावर्ती टिका करणारे आपण स्वतः मात्र तलात्यापासून ते अधिकार्यापसुन पर्यंत सगाल्याना पैसे चारत असतो, आजही उच्चशिक्षित मुलांचा तित्क्याचा शिकलेल्या मुलीकडून आपल्या आई सारखच - स्वतः नोकरीशिवाय काहीही ना करता - घरकाम, मूल-बाळ साम्भालुन नोकरी करण्याची अपेक्षा असते. दिवसे दिवस श्रीमंत अजुन श्रीमंत होत आहेत आणि गरीब अजुन गरीब होत आहेत – श्रीमंत अणि गरीब लोकामधील दरी वाढत आहे, आपण आज ज्या पद्धतीने ऐहिक उपभोग घेत आहोत, त्याच वेगाने गेल्यास 2050 पर्यंत आपल्याला 3 पृथ्वी लागतील अस शास्त्रन्द्य्य म्हणत आहेत, महिला अणि मुलावर होणारे अत्याचार कमी होत नहीं आहेत, आजही व्यवस्थित पांघरून अणि छत नासल्यामुले हजारो बेघर थंडीत मरतात, मुलींची भ्रुन्हात्य अणि प्रेमिकांची कत्तल आजही खाप पंचायत करत आहेत, ग्लोबल वार्मिंग मुले हवामानचा भरोसा तुटत चाललाय – कधी उत्तराखंड ला आला तस घातक पुर येतो तर कधी कोरड पडून शेतकरी आत्महत्या करतात, आजही HIV ग्रसित मूल समाजातून वालित टाकली जातात, मानसिक आजार वाढत आहेत – अशा आजचा काळात जेव्हा अमेरिकेत आणि चीन मधल्या वैश्विक  मंदिमुले भारतात ही फरक पडतो कारण अपन सगले एकमेकावर अवलंबून झालो आहोत. आपण केवल आपल्यापुरतं विचार करण, जगण हे वैद्न्यानिक दृष्टा अशक्य आहे. ह्या समजासमोर आ वासून उभ्या असलेल्या अनेक मुद्द्यापैकी कुठलाही एक मुद्दा घेउन त्यावर हसत-हसत आपल्याला पणाला लावणारे युवा आपल्याला हवे आहेत... बोला आहात तयार तुम्ही?

Need A Job? - Invent It!

Read a wonderful article by Thomas Friedman. This is the idea I strongly feel would entail a upside down change in Pedagogy and Job Scenario thereby..

By Thomas L Friedman, The New York Times. Published on www.NDTV.com on 1st April 2013

When Tony Wagner, the Harvard education specialist, describes his job today, he says he's "a translator between two hostile tribes" - the education world and the business world, the people who teach our kids and the people who give them jobs. Wagner's argument in his book "Creating Innovators: The Making of Young People Who Will Change the World" is that our K-12 and college tracks are not consistently "adding the value and teaching the skills that matter most in the marketplace."

This is dangerous at a time when there is increasingly no such thing as a high-wage, middle-skilled job - the thing that sustained the middle class in the past generation. Now there is only a high-wage, high-skilled job. Every middle-class job today is being pulled up, out or down faster than ever. That is, it either requires more skill or can be done by more people around the world or is being buried - made obsolete - faster than ever. Which is why the goal of education today, argues Wagner, should not be to make every child "college ready" but "innovation ready" - ready to add value to whatever they do.

That is a tall task. I tracked Wagner down and asked him to elaborate. "Today," he said via email, "because knowledge is available on every Internet-connected device, what you know matters far less than what you can do with what you know. The capacity to innovate - the ability to solve problems creatively or bring new possibilities to life - and skills like critical thinking, communication and collaboration are far more important than academic knowledge. As one executive told me, 'We can teach new hires the content, and we will have to because it continues to change, but we can't teach them how to think - to ask the right questions - and to take initiative."'

My generation had it easy. We got to "find" a job. But, more than ever, our kids will have to "invent" a job. (Fortunately, in today's world, that's easier and cheaper than ever before.) Sure, the lucky ones will find their first job, but, given the pace of change today, even they will have to reinvent, re-engineer and reimagine that job much more often than their parents if they want to advance in it. If that's true, I asked Wagner, what do young people need to know today?

"Every young person will continue to need basic knowledge, of course," he said. "But they will need skills and motivation even more. Of these three education goals, motivation is the most critical. Young people who are intrinsically motivated - curious, persistent and willing to take risks - will learn new knowledge and skills continuously. They will be able to find new opportunities or create their own - a disposition that will be increasingly important as many traditional careers disappear."

So what should be the focus of education reform today?

"We teach and test things most students have no interest in and will never need, and facts that they can Google and will forget as soon as the test is over," said Wagner. "Because of this, the longer kids are in school, the less motivated they become. Gallup's recent survey showed student engagement going from 80 percent in fifth grade to 40 percent in high school. More than a century ago, we 'reinvented' the one-room schoolhouse and created factory schools for the industrial economy. Reimagining schools for the 21st century must be our highest priority. We need to focus more on teaching the skill and will to learn and to make a difference and bring the three most powerful ingredients of intrinsic motivation into the classroom: play, passion and purpose."

What does that mean for teachers and principals?

"Teachers," he said, "need to coach students to performance excellence, and principals must be instructional leaders who create the culture of collaboration required to innovate. But what gets tested is what gets taught, and so we need 'Accountability 2.0.' All students should have digital portfolios to show evidence of mastery of skills like critical thinking and communication, which they build up right through K-12 and postsecondary. Selective use of high-quality tests, like the College and Work Readiness Assessment, is important. Finally, teachers should be judged on evidence of improvement in students' work through the year - instead of a score on a bubble test in May. We need lab schools where students earn a high school diploma by completing a series of skill-based 'merit badges' in things like entrepreneurship. And schools of education where all new teachers have 'residencies' with master teachers and performance standards - not content standards - must become the new normal throughout the system."

Who is doing it right?

"Finland is one of the most innovative economies in the world," he said, "and it is the only country where students leave high school 'innovation-ready'. They learn concepts and creativity more than facts, and have a choice of many electives - all with a shorter school day, little homework and almost no testing. In the US, 500 K-12 schools affiliated with Hewlett Foundation's Deeper Learning Initiative and a consortium of 100 school districts called EdLeader21 are developing new approaches to teaching 21st-century skills. There are also a growing number of 'reinvented' colleges like the Olin College of Engineering, the MIT Media Lab and the 'D-school' at Stanford where students learn to innovate."

On Primary Education

I am biased. Whenever I see any problem outside I blame it on Primary Education. The activist in me crave for a better education system and curses for the education I have had. And whenever I go deep into my helplessness about all that is happening around I get back to my romanticism of being a school teacher..

With reference from Prof Anil Sadgopalan’s lecture on youtube titled Nai Taleem, he mentioned that current education system is based upon Lord Macaulay’s draft proposed in way back 1835. It majorly underlies following points:

•  Dialects in India are so poor that worldly knowledge can’t be told with those
•  Alone Europe’s books are more knowledgeable than rest of the world’s books
•   Nobody can progress alone with mother-tongue. Propagation of English is therefore necessary
•   With India’s restricted resources it’s not possible to impart education to all

Jyotirao Phule, who is considered to be pioneers in imparting primary education to women and oppressed classes in 19^th century addressed to Hunter Commission in 1882 putting forward following points:

•  Government collects revenues from poor workers however it spends those on upper caste and class people
• Primary education is not good; not useful and not vocationally oriented. Entire machinery is driving to giving jobs. System requires complete change. We want teachers who will hold ploughs in their hand; should have capability to link/befriend oppressed classes. Curriculum to be adjoined with agriculture and skill-oriented options.
• We just don’t want primary education but higher education as well. No nation can move ahead without higher education. Whatever is required in primary education for a skilled teacher comes through higher education.

He vehemently proposed that thoughts and ideas of education in India are imported from Oxford and Cambridge. British were looking forward for creating a clan which would work in British’s various government offices and factories (the mentality which still prevails!) Farmers’ next generation do not want to get back to farming!

Kal- Aaaj aur Kal.. Nothing much has changed since last 200 odd years. Many activist educationists claim that we are continuing Macaulay’s agenda in school system, like the revenue system. To start with the language in school used is state language (Marathi, Tamil, Malayalam, Hindi etc.  In central India its mostly hindi). However when I see around in tribal dominated regions, people prefer expressing themselves in their tribal dialect. If teachers are not well-versed with local linguae franca, then language of communication becomes hindi. In such attempts of mainstreaming tribals, they are losing their dialects - a culture is getting wiped away slowly. Statewide variation of languages as means of communication in schools should have to be there.

As said above by Jyotirao Phule way back in 1885 has not been pondered over and acted upon. The rural youths who are getting educated in mainstream systems are loosing their touch with soil. There are not enough opportunities available for government and private jobs. There is limit to which they can start their own businesses in rural areas. However there are enough opportunities in agriculture. If the agriculture is done scientifically then India can achieve several fold increase in current agriculture growth of 2 -2.5 %. Agriculture and allied agriculture (Fishery, Horticulture, Piggery etc. ) should have to be a subjects in rural India. Government can create several lakhs new ‘jobs’ by making next generation as proud farmers!

Above point also leads to another very crucial point missed by our country which is ‘rural dominated’. The syllabus for both urban and rural India is same within a state – whereas the livelihood opportunities sought by both the sections is very different. No doubt that even rural people should have opportunities for best education but additionally they should have options to pursue other vocational options. Probably developmental assumption behind these attempts that Development of rural areas for us means Urbanisation! We should with immediate effect have different syllabus for both urban and rural India.

With recent rape and murder of Amanat in delhi, Gender Sensitization forums should begin from schools itself. Our sociological formation has gone seriously wrong by our patriarchal mindset. This should be urgently dealt by us across various layers beginning it from Primary School.

Most of the schools in villages do not have science labs. They are taught sciences without practicals. In this case science becomes a theory for pupils –  authority written in books which has to be followed.

Recently temporary teachers in Chhattisgarh had gone on strike to increase their salary and make them permanent. Majority of teachers in CG are temporary with salaries meager as 8000-12000 – 25% to 30% of their same experienced permanent teachers.  Schools are crucial for nation building – as they prepare generations to face the challenges of the world. Teachers and their satisfaction are crucial for it to succeed. If they are not fulfilled, how would they teach students? Are our rest of the expenditures are so important that we can’t divert our fund to teachers’ salaries.

Let’s see what J. Krishnamurti says who has written extensively on Education and went on to found schools like Rishi Valley.

The Function of Education

Don't you notice how little energy most of the people around you have, including your parents and teachers? They are slowly dying, even when their bodies are not yet old. Why? Because they have been beaten into submission by society. You see, without understanding its fundamental purpose which is to find extraordinary thing called the mind, which has the capacity to create atomic submarines and jet planes, which can write the most amazing poetry and prose, which can make the world so beautiful and also destroy the world - without understanding its fundamental purpose, which is to find truth or God, this energy becomes destructive; and then society says, "We must shape and control the energy of the individual." So, it seems to me that the function of education is to bring about a release of energy in the pursuit of goodness, truth, or God, which in turn makes the individual a true human being and therefore the right kind of citizen. But mere discipline, without full comprehension of all this, has no meaning, it is a most destructive thing. Unless each one of you is so educated that, when you leave school and go out into the world, you are full of vitality and intelligence, full of abounding energy to find out what is true, you will merely be absorbed by society; you will be smothered, destroyed, miserably unhappy for the rest of your life. As a river creates the banks which hold it, so the energy which seeks truth creates its own discipline without any form of imposition; and as the river finds the sea, so that energy finds its own freedom. 

J. Krishnamurti

Think On These Things, Chapter 24

In USA, during emergency wartime all the civilians have to join military even for a short time. Aren’t we are living in emergency where more than half of our population is barely literate? Why not working in villages as teachers in rural areas should be made mandatory for each graduate. It would not only enhance the quality of education but would also sensitise civilians to be better citizens. What if government proliferate private participation in primary education as it has greatly facilitated in higher technical education. If NGOs run some schools in rural India. CSR take charge of some of schools in rural areas. We need to be more creative since we have limited financial resources instead of compromising on the quality of education.

We need to act with alarmring urgency and immediate effect, as many things are seriously goofed up around us. Doesn’t that disturb me?

Rock On!

Three cheers for Coke Studio, MTV Unplugged and The Dewarists – for the kind of music that they are producing. MTV Unplugged is mostly of solo performers singing their songs with added pop/jazzy effect. Whereas Coke Studio and Dewarists wonderfully make fusion of folk or classical songs with pop. Various songs produced by Amit Trivedi, Clinton Cerejo, Nitin Sawhney, Shantanu Moitra are awesome. Not to forget the Coke Studio by Pakistani singers like Zeb and Haniya, Arif Lohar, Meesha Shafi, Ali Zafar etc.  

More than listening to these songs what gives kick is seeing the entire orchestra performing with shear madness.. their passion and fun is quite evident. I really missed having our rock band in college. I am wondering could that wish be fulfilled here.. in Bhanupratappur with all our team’s participation?!  I really want to have a rock band at Bhanupratappur with vocals, guitar, drums to begin with and as many Indian Classical Music instruments. I would love to work on drums by the way.. Although we guys have interest in music, none of us know anything about this.. None of us knew ABCD before we were admitted in Kinder Garden! It seems that we all have quite grown-up since then so can give it a try learning these instruments! What say? If agreed we will contribute for the instruments and do riyaaz on Saturday night and perform on Sunday!

Any suggestions for name of the rock band? Till the rock band gets launched, I will play the drums in my dreams…! 

Where Mind is Without Fear..

I am disturbed after meeting a guy who has been completely trapped by the societal pressure – to do something as a job. No doubt that Job Satisfaction is a mirage, that one chases to realise that it’s time to be practical right now, and lets be reasonable and do what people ‘generally’ do, however there are exceptions and they not only satisfied with their job, but create a landmark in their vocation may that be a Chemist in Lubrizol India Pvt. Ltd., Turbhe (my first organisation) or Vikas, waiter from Mohan Dhaba, Padhar. They are clear of their existence – what they ought to do and they just deliver it full-heartedly.

It’s a typical story – name is immaterial. S/he could be your sibling, neighbour, and friend. This scribbling is not faceless –just that put your known face onto it and read ahead. He chased to clear a prestigious entrance exam, took break for it. Not clearing it through amidst tough competition, unhappily opted for typical course and then passion of youth lost its way amidst ‘dreary desert sand of dead habits’.. He is one among million of students coming out of colleges, trying to find his groove. I can sense he has come out of closed structure of college and even tougher middle-class home – where parents have unloaded all their unfulfilled wishes onto him to complete it in the best possible way – by going through IIT, IIM, IAS, going to USA.. as if the initial years are spent in chasing these taglines, not realising what gives me adrenaline rush.. is it too much that expecting Ranchos to come out of our colleges is a myth – where one has to strive for excellence, so that success comes automatically. Living a healthy life with all aspects is a course not taught in any of these institutes. If one is lucky enough to come across one such teacher, elder person in life who leaves such ever-lasting touch of the subject with no defined syllabus – one course where everything happening around becomes a syllabus in itself, I decide my syllabus, exam, tutor and result as well!

At such extreme times, I become cynical and start blaming ‘system’. Everything that is undesirable and can’t be corrected by me directly, I tend to put all that shit on this hidden dragon called as system! But let me be a bit generalist and ask – how long such confused lots be coming out of universities, where on the other hand college dropouts Bill Gates and Marc Zuckerberg are founding the world class organisations in early twenties. We are happy to be IIT-IIM/Harvard/MIT educated and serving them till we retire! I get agitated by extra importance we have been giving to various taglines-starting from our surnames which depicts our feudal mindset, school, college, company, children’s degrees, their colleges, their jobs etc. my agitation is not out of anger and incapability of not having attended any of these institutes – which I might not have but how can that make me unfit to meaningfully live my part of life. If at all education from these elite institutes should have to make them nokardaar of best of the organisations or inculcate ability to make basic questions to the prevailing social norms, break them, and rebuild them again. By working in any MNC, my responsibility of building the larger challenges of society ends? Even if I forget these stupid fundoo questions, I again go back to emerging life of a 22 year old guy who has just passed out and put his first step out in this jaalim duniya. More than what he is sure, there are long list of things he is absolutely not sure of. This age has its own demands; he’s simultaneously looking forward for a partner to share all this chaos. Even having gone through best of the institutes, still the protagonist of this story is not equipped with raw material to deal with this dynamic situation. More so when most of his batchmates are succumbing to usual pressures and getting ‘settled’ in their life.. I don’t expect everything to be ideal, as I am becoming ‘old’ and pragmatic. (Slowly the ‘system’ takes over you ;)) that this is how it would go and I have to be prepared to face this. I have begun to understand how these forces play and make me to lose myself. I can maybe share these experiences with as many of them as possible and togetherly carry out this liberation.

Rabindranath Tagore’s poem is truly inspirational especially written for youths who are stepping into duniyadari after protected years in family and college:

Where the mind is without fear and the head is held high;

Where knowledge is free;

Where the world has not been broken up

into fragments by narrow domestic walls;

Where words come out from the depth of the truth;

Where tireless striving stretches its arm towards perfection;

Where clear stream of reason

has not lost its way into the dreary desert sand of dead habit;

Where the mind is led forward by thee into ever-widening thought and action..

Into that heaven of freedom, my Father, let my country awake.

पत्र..

स्वत्व नवऱ्यामध्ये विसर्जित न करता एकमेकांशी माणूसपणाचं नातं जपणाऱ्या एका स्वतंत्र विचारांच्या आधुनिक तरुणीने रेखाटलेलं तिच्या जोडीदाराचं चित्र... (महाराष्ट्र टाइंम्स - ९ मार्च २०१२ )

........

हे प्रिय,

बऱ्याच दिवसांनंतर मी तुझ्याशी लिखित स्वरूपात बोलते आहे. तुझ्यापासून दूर होते तेव्हा तुझ्याशी होणारा संवाद, प्रेम, राग, शंका-कुशंका सगळं सगळं डायरीत लिहून काढायचे. एकत्र राहायला लागल्यावर थेट तुझ्याशीच बोलायला लागले. तरीही काहीतरी उरतंच... लिहिण्यासाठी....

अजूनही एसटीमधली आपली पहिली भेट आठवते. दिवाळीची तोबा गदीर्. फक्त तुझ्याशेजारीची जागा रिकामी. मी बसणार तेवढ्यात तू माझ्याकडे तिरक्या नजरेने त्यावर विरजण टाकलंस, 'इथला माणूस खाली उतरला आहे. तो आला तर मी उठणार नाही. तुम्हाला उठावं लागेल.' तुझ्या या खडूस निक्षूनपणाचा रागच आला. एका मुलीशी (तेही इतक्या सुंदर!) बोलण्याची किती कठोर आणि उद्धट पद्धत वाटली मला. 'तो उतरलेला माणूस आला तर आपण उठायचंच नाही. होईल ते होईल,' असा विचार करून मी बसले. तो 'उतरलेला माणूस' काही परत आला नाही आणि बसप्रवासाबरोबर आपल्या आयुष्याच्या सहप्रवासाचीही सुरुवात झाली. या प्रवासात बरंच काही घडलं. मुली कशा असतात, मुले कशी असतात यावर आपला झालेला वाद, रात्री रस्त्यात एक रॉकेलच्या ट्रकचं पुलावरून खाली पडणं, तू जखमींना वाचविण्यासाठी अंधारात उतरणं, तुझी बस चुकणं, माझं कंडक्टर व प्रवाशांशी भांडण, तुला शोधण्यासाठी परत अपघातस्थळी पळत येणं, दोघांनी बराच अंतर पुढे गेलेली बस पळत पळत पकडणं, तुझे रक्ताने माखलेले कपडे पाहून सगळयांकडून कौतुक वगैरे. तू जखमींना वाचविण्यासाठी विचार न करता एकटाच उतरलास. त्याचवेळी तू माझ्या मनात घर केलंस. म्हटलं...'चांगला माणूस आहे.'

मैत्री वाढत गेली. 'मैत्रीपलीकडच्या' नात्याचा दोघांनाही मागमूस लागला. मी निर्धास्त. तुझा फोन, 'आपलं नातं मैत्रीपलीकडे जात आहे. माझ्या घरी खूप पारंपरिक वातावरण आहे. मला तुला फसवायचं नाही. खोट्या आशेवर ठेवायचं नाही. आजपासून आपला संपर्क बंद.' याहीवेळी तू आवडलास. तुझ्या स्पष्टपणामुळे तुझ्याबद्दलचा आदर वाढला. अगदी 'आता आपण एकमेकांशिवाय राहू शकत नाही' इथपर्यंत.

खरंतर प्रेम, लग्न अशा गोष्टी मी स्वत:च्या आयुष्यात गृहीत धरलेल्या नव्हत्या. लहानपणापासून आई-वडील, भाऊ-वहिनी या नात्यांपासून ते आजूबाजूचे अनेक संसार होरपळलेले पाहिले होते. तर्र दारू पिऊन येणारे नवरे, दिवसभर शेतात राबून रात्री नवऱ्याच्या लाथा खाणाऱ्या बायका, भेदरलेली, रडणारी लेकरे हे सर्व अनुभवलं होतं...मग नकोच ते लग्न.

पण तुझ्याशी जुळलेलं नातं मात्र जैविक झालं.

तुझ्याशी मैत्री हा सहजयोग असला तरी पुढील वाटचाल सोपी नव्हती. मी तथाकथित 'खिशात नाही दाणा, अन् पाटील म्हणा' अशा जातकुळीत जन्मलेली. वडील सुशिक्षित. आयुष्यातले सगळे निर्णय घेण्याची परवानगी, फक्त लग्न सोडून. मला जातपात मानणं कधीच मान्य नव्हतं. त्यामुळे तुझ्याबद्दलचा निर्णय मी घेऊ शकत होते. तरीही त्यांनी टाकलेला 'विश्वास,' माझ्यासाठी घेतलेले कष्ट, माझं अवकाश धुंडाळण्यासाठी दिलेले प्रोत्साहन व संधी, पाहिलेली स्वप्ने हे सगळं सगळं विस्कटणार होतं.

माझ्या आईवडिलांनी त्यांच्या माझ्यावरील 'विश्वासाची' परत परत आठवण करून दिली. आत्महत्या करण्याच्या धमकीपर्यंत प्रकरण गेलं. दोघेही भावनिक झालो. क्षणभरच. तू तर जाहीरच केलं. 'लग्न करेन तर हिच्याशीच.' तुझ्यातला हा ठामपणा मला अनपेक्षितच होता खरा. आता लग्न करण्याशिवाय पर्याय नाही या निर्णयापर्यंत आलो.

असं म्हणतात की 'खरी समानता मानणारा पुरुष' घरातल्यांशी वागताना कळतो. तुझं स्वयंपाक बनविणं, स्वत:चे कपडे धुणं (बऱ्याचदा माझेही), चहा बनविणं, भांडी घासणं, माझ्याशी मित्रासारखं (बऱ्याचदा मित्रापलिकडचं) वागणं या सर्व गोष्टी तू इतर लोकांसमोर, नातेवाईक, मित्र मैत्रिणी यांच्यासमोर करतोस म्हणून मला तू 'ढोंगी' वाटत नाहीस. आपलं नातं गावी राहणाऱ्या तुझ्या नातेवाईकांनी स्वीकारल्यावर साडी, मंगळसूत्र यांचा प्रश्ान् आलाच होता. ती जबाबदारी मी पूर्णपणे तुझ्यावर टाकलेली. 'तिला घालायचं नाही तर ती घालणार नाही. तिला कोणी जबरदस्ती करू नका,' अशी ठाम पण कठोर भूमिका तू लीलया पेललीस. तुझ्या वडिलांनी आयुष्यभराच्या पुंजीतून बांधलेल्या घराच्या वास्तुशांतीच्या पूजेला बसण्यास मी दिलेल्या नकारामुळे निर्माण झालेली नात्यातील तेढ व वादळ तूच शमवलंस. तेही मला दोष न देता. मी माझं नाव बदललं नाही. तुझ्या ध्यानीमनीही हा मुद्दा नाही. घर, लाईट बिल, पाणी बिल दोघांच्या नावावर केलंस. होणारं अपत्यही दोघांच्या नावावर. तुझ्यासाठी नवीन असणाऱ्या विचारांवर तू विचार केलास. पटल्यावरच स्वत: अंगिकारलंस व इतरांना विचार बदलण्यासाठी प्रेरणा दिलीस.

तुझ्यासोबतच्या सहजीवनातली व माझ्या आयुष्यातला महत्त्वाचा कप्पा असलेली एक महत्त्वाची गोष्ट, जिचा उल्लेख करायलाच हवा ती म्हणजे आपले शरीरसंबंध. अगदी लहानपणापासून स्वत:च्या लैंगिक अवयवांना, स्वत:तल्या लैंगिकतेला इतकं झाकून ठेवलेलं की मी आयुष्यात कधी कुणाशी शरीराने जवळ येईन असा विचारही करवत नव्हता. शिवाय 'नवरा' कशा पद्धतीनं 'बायकोच्या' शरीराला ओरबाडून 'बलात्कार' करत असतो. याची अनेक उदाहरणे ऐकलेली, पाहिलेली असल्याने मला माझ्या आयुष्यात तो भागच नसावा अशीच माझी इच्छा. पण, तू मात्र अगदी हळुवारपणे, प्रेमाने, तुझ्या स्पर्शाने, आधी दोन मने मग दोन शरीरे एकत्रित आल्याने होणाऱ्या उत्कट आनंदाची मला ओळख करून दिली. बिनसलेल्या, लादलेल्या जबरदस्तीच्या रात्रींमुळे विस्कटलेले संसार पाहिले की मला तुझा अभिमान वाटतो. तुझ्यामुळे मी तुझ्याच नव्हे तर माझ्याही शरीरावर प्रेम करायला शिकले.

खरंतर तू भेटण्याअगोदरही मी आनंदी होते, तुझ्याशिवाय. आता मात्र तुझ्याशिवाय जगण्याची कल्पना करवत नाही. आपल्याकडे लग्न झाल्यावर 'मुलीची' कशी पटकन 'बाई' होते. तिला अंतर्बाह्य बदलावं लागतं. किती प्रकारच्या नको असणाऱ्या तडजोडी औपचारिकपणे करत, घुसमट आयुष्य काढावं लागतं. मी मात्र यातल्या कोणत्याच गोष्टी न करता मोकळा श्वास घेत आयुष्य जगतेय. लग्न किंवा 'चांगला' जोडीदार मिळणं हा जुगार आहे. असं म्हणतात. मला तर 'जॅकपॉट' लागलाय.

( हे सर्व 'पुरुष म्हणून करतोसय म्हणून तू 'विशेष' आहेस असं नाही. तर तुझ्यातला 'संवेदनशील' माणूस तू जिवंत ठेवलास म्हणून तुझं कौतुक).

तुझ्या वारंवार प्रेमात पडणारी (खरं तर प्रेमातच असणारी).

- लक्ष्मी

1084, 1084 ki maa and nandini

What is common between: eunuch, conversing with a gentleman in 11 pm in night, I used to pass by on Tilak bridge while walking past matunga to dadar for my 12^th classes, commercial sex workers roaming around and attracting men at the fort, mumbai and dead body of a1084 numbered naxalite – for me they represent that part of us which we disguise not only because they represent the DON’Ts of socially acceptable behaviors but also probably out of envy in not being able to ‘experience’ the other side of us that’s stifled out of fear of being rejected in society..? I am longing to be with them, to know them as they are, to understand why they chose to be?

Read Hazar Chaurasavi ki Maa by Mahashweta Devi.. as always thanks to Ranoo, for recommending me this book - not only recommending but putting a copy in my hand. A small book of 130 pages talks about a naxalite as a protagonist, strongly putting forward two images of India – one consumerists and other exploratory, experimenting, concerned, revolutionary, at times cynical..

I fell in love with character of Vrati. Seemingly indifferent to begin with, but as the story unfolds came to know the deepness within him. He chose life out-of-ordinary and was killed as 1084 numbered naxalite. He supported his mother, Sujata, who has been staunch in her own beliefs as an independent and confident woman but put those out - first out of family pressure and then due to indifference out of mundane life. Her husband is typical; dominant, unscrupulous, having many relations out of marriage, flamboyant .. Vrati’s other 3 siblings are more or less like his father; only Vrati, his mother and their maid Hem are different. With such a small piece of novel and few words only someone of caliber of Mahashweta Devi could have made it so impactful.

Seeing the trajectory of life chosen by Vrati and his love Nandini - the reasons behind their choices of revolutionary path they have chosen, the idealism in early twenties, how it gets shaken by some of vested interests.. There is reference in the book saying in 1970s there was time, when generation of youths between 16 to 40 in Bengal and around has been almost wiped out after being killed by police. These two and their like-minded friends were compared with their siblings who are consumed by their consumerists lifestyles lost without any aim, however outwardly successful – What an irony!

Frankly I am not capable to understand Sujata with my maturity and understanding. I felt like she is majorly biographical portrait of Mahashweta Devi in her 50s and also culmination of many of those women who were sensible enough to live a life having their say but got lost somewhere.. There are many subtle layers to her characters effortlessly and completely elaborated by Mahashweta Devi with minimum words and incidences. Unlike her I could relate with Vrati and Nandini as they are about my age. I guess I would require 3 more decades atleast to understand her.

I was so much moved by the impact created on me by the book alone, I enquired to know more about Mahashweta Devi. Thanks to Google, I could know her from her Magsaysay award declaration. She was a professor of English literature, married early and took divorce. She spent later part of her life in doing social activism, choosing to be among tribals and oppressed class forming their federations. She wrote books depicting their struggles. Thus the books did not remain as fictions alone but have been portrayed as stories of unsung heroes. Reading her entire life story was an experience..

I couldn’t resist myself from seeing the film by one of my favorites filmmaker, Govind Nihalani. I downloaded 12 sets of 10 minutes versions from youtube and watched it! Looking the genre of book, someone out-of-ordinary like him could have directed it with this fineness. I am mostly a man of films than books, you can say I prefer 2D over 1D ( and not 3D). Having read the book first, I was so curious to relate to characters from book to that of films! I knew what was going to happen after that.., their conversation, dialogues. I wondered how it would have been, had I watched film without reading the book or have read after watching film.. No doubt, the film made justice to the script, the sensitivity of the issue. The film is so subtle, multi-layered. What I find good - in a good film is that director leaves many of the things to the audience to interpret; many of conversations do not happen with only dialogues as medium but also gestures and postures..much is said when actually left unsaid. Govind Nihalani, being a cinematographer turned director, the simple yet meaningful frames of the film makes it a wonderful experience. There couldn’t have been a better climax, where Sujata is sitting in her room and writing diary reminiscing his son Vrati with a dim light partially lightening her face and coupled with simple yet meaningful dialogues. I simply wished I could have cried to express myself! Govind is like my alter ego – if I turn to film-making I would do it after being a cinematographer and would probably follow same genre of films.

Sujata by Jaya Bhaduri is aptly performed with the required emotions, intensity as portrayed in book. I understood her as detached person describing two opposite worlds; that of her husband and son with her own inclination towards later. She has not expressed herself by own but more through Vrati and Nandini –that’s the beauty of characters! No doubt, Jaya Bhaduri played it well, but don’t know why she doesn’t touch me beyond a limit, she still keeps it close to rationale and maybe incapacitated to touch out-there.

Sujata ponders after meeting Nandini: Something has died inside Nandini. Will she never become normal again? Never be a wife? Never be a mother? From the light on the road, human beings, each and every part of this land – she loved. That person would never become mother? And one who can’t tolerate a child, changes men in life one after another, need cocaine after wine, goes places without any aim – those mothers in their loveless, careless life would give birth to children! ‘What a wastage!’

Joy Sengupta is awesome! I loved him and was beyond ‘joy’ seeing him playing a marvelous character like Vrati. Well, it’s a dream to be enacting a character like Vrati who is effervescent yet deep. He looks terrifically handsome, 20 year old idealistic, caring, matured, intelligent guy. I am remembered of Naseeruddin, Om Puri, Irrfan Khan seeing him. I wondered where is he lost after this. He has lot to offer. I longed to be like him..

Sujata remembered Vrati saying: It’s difficult to be yourself..

Nandini, Vrati’s love – was brought to life by Nandita Das. Both she and Joy are tailor-made for their roles. She not only represented her part but put forward the idealism, frustrations, hope, helplessness of the entire generation which opted of guns in their hands instead of a secured future. It’s convincing enough. Her face, body was in absolute resonance with what she was saying. She said all that Vrati was undergoing in front of his mother but couldn’t convey her when he was alive, growing to be a man from a boy. I loved these three characters; Sujata, Vrati and Nandini from the book and the way they were given life in film.

Nandini after released from jail after inhuman torture says to Sujata: I find myself agitated, disturbed and imbalanced. All seem unknown, un-identified. I cannot identify myself with anybody. With last few years experiences have made me unfit for this so-called-normalcy. What you feel as normal, seems abnormal to me.. what shall I do, tell me..?

The climax is not there in book. The book although ends on many questions, intensity, leaving you perturbed; the film ends with a very positive message. The end where Sujata is writing her diary addressing Vrati, was a tribute from a common man to people like Vrati, who live their life not shortened by duration it was lived, but for their madness - finding meaning out of it, for a personal commitment.

Thanks so much Mahashweta Devi and Govind Nihalani..and... Ranoo and Youtube!